Cahit Soysal
Amerika Kıtası’nın keşfine kadar domates bilinen bir bitki değildi. Aslında domatesi bitki değil de meyve olarak da adlandıranlar var. Lif zengini olan orta boy domateste ortalama 1 gram lif bulunuyor. A ve C vitaminleri, potasyum ve folik asit bakımından zengin bir bitki. Günde 1 adet orta boy domates yediğimizde C vitamini ihtiyacımızın % 20’sini A vitamini ihtiyacımızın % 10’unu karşılamış oluyoruz. Domates aynı zamanda bir likopen deposudur. Sebzeye kırmızı rengini veren likopenin güçlü bir antioksidan olduğunu bilmem hatırlatmaya gerek var mı? Yani domates veya onun ürünlerini yediğimizde, vücudumuzdaki kanser hücreleriyle de güçlü bir şekilde mücadele etmiş oluyoruz.
Türkiye, dünya domates üretiminde Çin ve ABD’den sonra üçüncü sırada. Domates ülkemizde dört mevsim yetişiyor. Seralarda yaz-kış üretim yapılırken, yaz döneminde Türkiye’nin hemen hemen her ilinde domates yetiştiriliyor. Domates üretimi 2021 yılında 14 milyon tonun üzerine çıktı. Bunun 9.5 milyon tonu sofralık, 4.5 milyon tonu salçalık domatesten oluşuyor. Türkiye, 2021 yılında domates ve domatesten yapılan ürünlerin ihracatından, önceki yıla göre yüzde 20 artışla 729 milyon dolar döviz geliri elde etti. Taze domates ihracatı yaş meyve-sebze ihracatının yüzde 49.7’sini oluşturdu. Taze domatesten 2020 yılında 313 milyon dolar döviz sağlanırken, bu rakam 2021 yılında %16’lık artışla 363 milyon dolara ulaştı.
Domates ihraç ettiğimiz ülkelerin başında Rusya gelirken, son yıllarda bu konuda bazı darboğazlar yaşandı. Son yedi yılda domatesin Rusya yolculuğunu kronolojik olarak şöyle sıralayabiliriz:
– Suriye’de küresel güçlerin cirit attığı ve gövde gösterisi yaptığı günlerde bir Rus uçağı Türk savaş uçağı tarafından düşürüldü. 24 Kasım 2015 tarihinde Suriye-Türkiye sınır hattında uçuş yapan Rus SU-24 model savaş uçağı Türk hava sahasını ihlal edip uyarılara rağmen sahayı terk etmeyince, angajman kuralları gereği iki Türk F-16 uçağı tarafından düşürüldü. Bir Rus pilot öldü ikincisi esir alındı.
– Olaya büyük tepki gösteren Rusya ilk olarak Türkiye’ye ekonomik ambargo uyguladı. Bu ülkeye yapılan en büyük ihracat kalemimizi oluşturan domates ihracatı bıçak gibi kesildi. İç piyasada 50 kuruşa bile satılamayan domatesler tarlalara gübre olarak döküldü.
– Putin, hükümetinde yer alan iki oligark bakana Rusya’da domates yetiştirmeleri talimatı verdi. Ancak işler istenildiği gibi ilerlemedi. Birincisi soğuk bir iklime sahip Rusya’da ancak serada domates yetiştirilebilirdi. Bu da hem fiziki yatırım hem de seraları ısıtacak enerji kaynağı gerektiriyordu. Daha da önemlisi, güneş enerjisi ile yetişmeyen domatesler aynı lezzette olmuyor ve aynı oranda likopen içermiyordu.
– İki yıl süren domates ambargosu hem Türk üreticisine zarar vermiş hem de Türkiye’nin lezzetli domatesine erişemeyen Rus tüketicisinin homurdanmasına neden olmuştu. Taraflar arasında süren müzakereler sonucunda 1 Kasım 2017 tarihinde Rusya Türkiye’ye 100 bin ton domates kotası sağladı.
– Türk ihracatçılarının kısa sürede kotayı doldurması ve Ankara’nın girişimleriyle, domates kotası önce 150 bin tona, 7 Mart 2020 tarihinde de 200 bin tona çıkarıldı.
