Dünyanın en büyük 300 kooperatifi arasında hiç Türk yok, en büyüğü Fransa’dan. 89 milyar dolar cirosuyla Groupe Credit Agricole lider. İlk 10’da Kore, ABD, Japonya gibi gelişmiş ülkeler var. GSYİH’ya oranı bakımından Hint kooperatifleri atakta. Yoksullar; yoksulluk için kurulan, “sosyal temelli ekonomik işletme” fikrini pek önemsememiş olacak ki Moğolistan hükümetinin önerisi ile BM, ikince defa 2025’i “Uluslararası Kooperatifler Yılı” ilan etti.
21 Aralık Kooperatifçilik Günü, coşkuyla kutlandı. Kırsalda finansmana erişim gücü olmayanların “el birliği güç birliği” nişanesiyle desteklenen kooperatiflerin gayesi şaşmışa benziyor. Hali hazırda 3 farklı bakanlığa bağlı 40 ayrı türde faaliyet gösteren 50 bine yakın kooperatifin ortak sayısı 6,3 milyonu geçmek üzere.
Dünyadaki 300 kooperatifin toplam cirosu 2,1 trilyon dolar. Türkiye’nin 2022 milli geliri 15 trilyon 6 milyar 574 milyon TL. Bizim kooperatiflerin milli gelire katkısı 400 milyon dolardan biraz fazla. Tariş, Fiskobirlik, Marmarabirlik dışında ihracata katkıları yok denecek kadar az, sayıca çoğalırken nitelikte güç kaybediyoruz. 2023’te kurulan şirket sayısı yüzde 8 artarken kooperatiflerde oran 58,5. Kapanan kooperatif sayısı yüzde 14,5 arttı, kalanların çoğu batık ya da can çekişiyor. Avrupa’da İtalya ve İspanya’dan sonra en çok kooperatif olan ülke Türkiye, gelirde son sıralarda. Kooperatifler kuruluş amacı olan “sosyal faydayı üretemeden ele güne muhtaç” oluyor.
Şehirlerde tutunamayanların kırsala dönme motivasyonu, kadın ve genç işsizliğindeki artış son yıllarda kooperatiflerin yeniden gündeme gelmesine neden oldu. İstihdama ve ucuz gıdaya çözüm olarak gördüğümüz kooperatifçilikte gerçekler pek yaman. Anadolu’ya atanan mülki amirlerin ilk iş olarak kurdurduğu kooperatiflere destek Diyojen’in Büyük İskender’e dediği; “Gölge etme başka ihsan eylemem” kıvamında. Bazı kadın kooperatiflerine yönelik ticaret sicil, ticaret odası, vb. ile ilgili tescil ve aidat muafiyeti dışında (onlar da bazı ticaret odaları tarafından uygulanmıyor) hiçbir destek yok. Mali yükümlülükler açısından kooperatifler şirketlerden farksız.
İmkânlar nedeniyle kooperatiflerde çoğu zaman gıda güveliğine uygun üretim yapılamıyor. Yüzde 80’i tarhananın, eriştenin elli tonuyla ürün gamı planlamada sınıfta kalıyor. Pazarlama ortak dertleri. Pozitif ayrımcılık sayesinde belediye marketlerine satış yapsalar da ulusal marketlerde çok azlar. AOÇ 3 yılda kadın kooperatiflerinden 370 milyon liralık ürün aldı. Cemiyetin önde gelenlerinin kurduğu “yerinden, yurdundan, dalından” sloganlı satış noktalarının da modası geçince kooperatifler sizlere emanet. İhtiyaç analizi yapılmadan kurulan binlerce kooperatif kaynakları koruyacağına hayalleri tüketiyor.
Derecelendirme kuruluşu CDP’nin, dünyanın en büyük et şirketlerinden JBS’nin sürdürülebilirlik notunu A’ya yükseltme kararı, şirketin Amazon’daki ormansızlaştırmaya etkisi nedeniyle tepki çekti. STK’lar CDP’ye mektup yollayarak; “JBS’yi ödüllendirmek, yanıltıcı ve zarar vericidir” dedi. Küresel gıda tedarik zincirinin karbon ayak izi aktivistler için namus meselesi. Deva Partisi Genel Başkan Yardımcısı Evrim Rızvanoğlu’na göre; “13 milyar 434 milyon TL’lik iklim değişikliği bütçesi yeterli değil. İklim değişikliği karnesinde dokuz sıra geriledik, COP28’de yenilenebilir enerji artırma taahhüdünü imzalamadık, iklim değişikliği felaketine karşı el frenini çekmekte geç kalıyoruz.”
